मुदं कुर्वन्ति देवानां मनांसि तारयन्ति च ।
तस्मात् तन्त्र इति ख्यातो दर्शितव्यः कुलेश्वरी : ।। –कुलार्णव तन्त्र
(तन्त्रले मुदिता पार्छ ,देव मानव जसलाई पनि । तन्त्रको दर्शन गर्नै पर्छ । अनि पार लाग्छ ।)
असभ्य जंगली मानिसलाई सभ्य र ज्ञानवान् पौरखी बनाउन पाषाणयुगमा हाम्रै श्लेष्मान्तक वनमा किँरातको भेषमा पार्वती परमेश्वर शिवले प्रकट गर्नु भएको मानव धर्म हो तन्त्र धर्म ।तन्त्र शास्त्र भगवान आशुतोष शिवजीद्वारा निःशृत भएको मान्ने गरिन्छ । यसका तीन हाँगा रहेका छन् । जसलाई आगम, यामल र निगम भनेर चिन्ने गरिएको छ । यामल तंत्र शिव र शक्तिको एकताको प्रतीक हो । शिवको अर्धनारीश्वर स्वरुप तन्त्रस्वरूप मानिएको छ ।
तन्त्र भनेको के हो ?
तन्त्र, सनातन परम्परासँग गाँसिएको आगम ग्रन्थ हो । शैव सिद्धान्तको ‘कायिक आगम’ मा यसको अर्थ लाउँदै भनिएको छ–“तन्यते विस्तार्यते ज्ञानम् अनेन, इति तन्त्रम् ।”
तन्त्र शब्दको निरुक्ति ‘तन्’ (विस्तार गर्नु ) र ‘त्र’ (ष्ट्रन) (रक्षा गर्नु ), यी धातु एक ठाउँमा जोड्दा त्यस्तो शास्त्र जसद्वारा ज्ञान विस्तार गर्न सकिन्छ भन्ने बुझिन आउँदछ । ‘तन्त्र’ को अर्थ लाउँदा जुन साधनाले प्रकृति र परमेश्वरलाई आफनो अनुकुल बनाउन सकिन्छ । यहाँ ‘तन्’ पदले प्रकृति र परमात्मा तथा ‘त्र’ ले स्वाधीनता बताउँदछ ,त्यसकारणले त्यो तन्त्र हो पनि भन्ने गरिएको छ । तन्त्र शब्दले सन्धी ‘विधि र उपाय’लाई जनाएको हुन्छ ।
व्याकरण शास्त्रका अनुसार “तन्त्र” शब्द “तन्” धातुबाट बनेको हो, जसको अर्थ हुन्छ “विस्तार” । शैव सिद्धान्तको कायिक आगम मा यसको अर्थ गरिएको छ तन्यते विस्तार्यते ज्ञानम् अनेन इति तन्त्रम् ।
तनोति विपुलान् अर्यान् तत्वमन्त्र समविन्तान् ।
त्राणं च कुरुते यस्मात् तन्त्रमित्यभिधियते ।।
