तिहारको विशेष  दिन: भाइ टीका

तिहारको विशेष दिन: भाइ टीका | किन लगाइन्छ सप्तरङ्गी टीका र के हो यम-यमुनाको कथा?

यम पञ्चकको पाँचौं तथा अन्तिम दिन, भाइ टीका। यो दिन दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइहरूको सुस्वास्थ्य, दीर्घायु, र समृद्धिको कामना गर्दै उनीहरूको निधारमा सप्तरङ्गी टीका लगाइदिने गर्दछन्। यो केवल एक परम्परा होइन, यो दिदीबहिनी र दाजुभाइ बीचको पवित्र प्रेम, बन्धन, र एकअर्काको रक्षा गर्ने वाचाको प्रतीक हो।
“कान्छो ज्योतिष” (चुरामणी पाण्डे) का अनुसार, भाइ टीकाको हरेक विधि, हरेक सामग्रीको गहिरो आध्यात्मिक र प्रतीकात्मक अर्थ रहेको छ।

पौराणिक कथा: यमराज र यमुना (The Story of Yama and Yamuna)

यो पर्वको सुरुवात मृत्युका देवता यमराज र उनकी बहिनी यमुना (पवित्र नदी) बाट भएको मानिन्छ।
कथा अनुसार, यमराज आफ्नो काममा यति व्यस्त हुनुहुन्थ्यो कि उहाँले आफ्नी बहिनी यमुनाले पठाएको निम्तोलाई धेरै समयसम्म स्वीकार गर्न सक्नुभएन। यमुना आफ्ना दाजुलाई भेट्न निकै आतुर हुनुहुन्थ्यो।
अन्ततः, यमुनाको निरन्तरको निम्तोपछि, यमराज कात्तिक शुक्ल द्वितीयाको दिन (यही दिन) यमुनालाई भेट्न आउनुभयो। आफ्ना दाजु यमराजलाई घरमा देखेपछि यमुनाले खुसीले उहाँको भव्य स्वागत गर्नुभयो, मीठो भोजन गराउनुभयो, र उहाँको निधारमा टीका लगाइदिनुभयो।

यमुनाले आफ्ना दाजुको लागि विशेष पूजाको आयोजना गर्नुभयो:

• उहाँले यमराजलाई मखमली फूल (जुन कहिल्यै ओइलाउँदैन) को माला लगाइदिनुभयो।
• उहाँले दूबो (जुन कहिल्यै मर्दैन) ले उहाँको पूजा गर्नुभयो।
• उहाँले ओखर फुटाएर दाजुका सबै शत्रुहरू नाश भएको घोषणा गर्नुभयो।
• उहाँले तेलको घेरा बनाएर दाजुलाई सुरक्षा प्रदान गर्नुभयो।

आफ्नी बहिनीको यो स्नेह र सम्मानबाट प्रसन्न भएर, यमराजले वरदान माग्न भन्नुभयो। यमुनाले वरदान माग्नुभयो: “हे दाजु, आजको दिन जसरी मैले तपाईंको पूजा गरें, यही विधिले हरेक वर्ष यो दिन जुन दिदीबहिनीले आफ्नो दाजुभाइको पूजा गर्छ, तपाईंले उनीहरूलाई कहिल्यै पनि अकाल मृत्यु र दुःख-कष्ट दिनुहुँदैन।”
यमराजले “तथास्तु” भन्नुभयो र घोषणा गर्नुभयो: “आजको दिन जुन दाजुभाइले आफ्नी दिदीबहिनीको हातबाट टीका र पूजा ग्रहण गर्छ, उनीहरूको जीवनमा कहिल्यै यम-यातना हुनेछैन र उनीहरू सुखी र दीर्घायु हुनेछन्।”

भाइ टीकाको विधि र सामग्रीको अर्थ (Method and Meaning)

१. मण्डल: पूजा सुरु गर्नुअघि, पिठो र अक्षताले अष्टदल मण्डल बनाइन्छ। यो ब्रह्माण्ड र पवित्रताको प्रतीक हो।

२. तेलको घेरा: दाजुभाइलाई मण्डलमा राखेर, दिदीबहिनीले वरिपरि शुद्ध तोरीको तेलको घेरा हाल्छन्। यो एक सुरक्षा कवच हो, जसलाई कुनै पनि नकारात्मक शक्ति वा यमदूतले पार गर्न सक्दैन।

३. ओखर फुटाउनु: दाजुभाइको सबै शत्रु र बाधा-अड्चनहरू फुटेर जाऊन् भनी कामना गर्दै, ओखरलाई ढोकाको देब्रे-दायाँतिर फुटाउने चलन छ।

४. दूबो र मखमली माला: दूबो जस्तै कहिल्यै न-मर्दै, र मखमली जस्तै कहिल्यै न-ओइलाउँदै, दाजुभाइको आयु र स्नेह सधैं हरियो र ताजा रहोस् भन्ने यसको कामना हो।

५. सप्तरङ्गी टीका (Seven-Colored Tika): यो टीका जीवनका ७ दिन, ७ ग्रह, र इन्द्रेणीका ७ रंगसँग सम्बन्धित छ। यसले दाजुभाइको जीवन सधैं रंगीन, सन्तुलित, र हरेक ग्रहको कृपाले भरिपूर्ण रहोस् भन्ने आशिर्वाद दिन्छ।

भाइ टीका २०८२ को शुभ साइत (Auspicious Time for 2082)

नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिले यस वर्ष (२०८२) को भाइ टीकाको लागि सबैभन्दा उत्तम र शुभ साइत बिहान ११:३९ बजे निर्धारण गरेको छ।
यो साइत देशैभरिका लागि उत्तम मानिएको छ। तथापि, दिनभरि नै टीका लगाउन सकिनेछ।

निष्कर्ष

भाइ टीका केवल एक दिनको पर्व होइन, यो वर्षभरिको लागि एकअर्काको रक्षा र स्नेहको नवीकरण हो। यसले दिदीबहिनीको शक्ति (यमुना) ले दाजुभाइको मृत्यु (यम) लाई पनि जित्न सक्छ भन्ने सन्देश दिन्छ।
तपाईंको दिदीबहिनी र दाजुभाइ बीचको यो पवित्र बन्धन सधैं अटल रहोस्। शुभ भाइ टीका!